Sốt xuất huyết dengue là bệnh truyền nhiễm cấp tính do vi rút dengue gây nên, bệnh cảnh lâm sàng chủ yếu là sốt và xuất huyết, bệnh có thể gây tử vong. Bệnh được ghi nhận ở người lớn và trẻ em tại địa bàn thành thị và nông thôn, lây truyền từ người này sang người khác qua trung gian truyền bệnh là muỗi Aedes, thường gọi là muỗi vằn.
Vi rút dengue có 4 týp là DEN1, DEN2, DEN3 và DEN4. Một người có thể mắc SXHD nhiều lần với các týp vi rút khác nhau, những lần mắc sau bệnh thường nặng hơn do ảnh hưởng của các phức hợp miễn dịch chéo. Tại Việt Nam, có lưu hành của cả 4 týp vi rút. Khi có thay đổi sự lưu hành của týp vi rút dịch bệnh rất dễ bùng phát nếu cộng đồng chưa có miễn dịch với týp vi rút này.
Muỗi Aedes truyền bệnh SXHD gồm có Aedes aegypti và Aedes albopictus trong đó Ae. aegypti là véc tơ chủ yếu. Chu kỳ phát triển của muỗi gồm 4 giai đoạn: trứng, bọ gậy (loăng quăng), quăng và muỗi trưởng thành. Muỗi Aedes aegypti đẻ trứng ở tất cả dụng cụ chứa nước tự nhiên hoặc nhân tạo, những vật dụng liên quan mật thiết tới đời sống con người, trong và xung quanh nhà. Bọ gậy của muỗi thường sống ở nước sạch không bị ô nhiễm. Hiện nay phát hiện lên tới khoảng 30 loại dụng cụ chứa nước là nơi sản sản của muỗi hay gặp là bể nước mưa, chậu hoa có nước, bát có nước kê chân chạn, các dụng cụ phế thải xô chậu, vại sành, chai lọ, vỏ hộp, đựng cơm, nước uống, vỏ gáo dừa, lon bia, lốp xe, lọ hoa đặt trên bàn thờ lâu ngày không thay nước…, thậm chí có cả trong khay nước dùng để hứng nước đọng của tủ lạnh.
Muỗi Ae.aegypti sống trong nhà gần người, thường trú đậu nơi có ánh sáng yếu, những nơi đậu nghỉ ưa thích là mặt dưới của đồ gỗ, quần áo treo, rèm cửa trong phòng ngủ, nhà vệ sinh, phòng tắm và bếp, ít khi đậu trên tường. Muỗi Ae. aegypti trưởng thành có khả năng bay xung quanh khoảng 50 mét, nhưng cũng có thể bay xa tối đa 200-300m.
Muỗi cái Ae.aegypti trưởng thành tiến hành hút máu lần đầu vào khoảng 48 giờ sau khi nở, trong một chu kỳ sinh thực, muỗi có thể hút máu nhiều lần. Thời gian từ khi hút máu tới khi đẻ trứng thay đổi từ 2 đến 5 ngày. Muỗi thường hoạt động hút máu vào ban ngày. Có 2 thời điểm cao nhất là sáng sớm (lúc mặt trời mọc) và chiều tối (lúc mặt trời sắp lặn). Thời gian hoạt động mạnh nhất vào khoảng 1 giờ trước khi mặt trời lặn. Tuy nhiên chúng có thể hoạt động hút máu suốt ngày, thậm chí cả ban đêm (nhưng ở mức độ rất thấp).
Sau khi hút máu người có chứa vi rút dengue, thời kỳ ủ bệnh ở trong muỗi khoảng 10-12 ngày. Đây là khoảng thời gian cần thiết để vi rút nhân lên trong tuyến nước bọt của muỗi. Sau thời kỳ này, muỗi trở thành nhiễm vi rút và có thể truyền vi rút dengue cho những người khác khi muỗi đốt. Mặt khác muỗi Aedes còn có thể truyền vi rút trực tiếp từ người này sang người khác bằng sự thay đổi vật chủ khi bữa ăn máu bị gián đoạn. Chính sự hút máu nhiều lần của muỗi có thể giải thích tính bùng nổ tự nhiên của các vụ dịch với việc tìm thấy ít các số lượng muỗi cái trong ổ dịch.
Khả năng truyền vi rút sang người lành được thực hiện khi muỗi hút máu bệnh nhân trong thời kỳ nhiễm vi rút huyết. Nhiễm vi rút huyết có thể có 6 -18 giờ trước khi xuất hiện các triệu chứng của bệnh. Như vậy bệnh nhân là nguồn lây ngay trước thời kỳ sốt và cho đến khi hết sốt, trung bình là 6 -7 ngày.
Nguồn bệnh SXHD là người mang vi rút dengue, đặc biệt là những người mắc bệnh ở thể nhẹ hoặc người nhiễm vi rút mà không phát bệnh đóng một vai trò quan trọng trong việc lây lan dịch bệnh, bởi vì những người này vẫn đi lại được, họ có thể di chuyển và mang vi rút từ vùng này sang vùng khác.
Với đặc tính hút máu và làm lan truyền vi rút dengue trong cộng đồng để gây bệnh cho con người của muỗi như vậy, không thể chỉ có người lành phải thực hiện các biện pháp phòng bệnh cá nhân mà để phòng bệnh cho người lành, ngoài các biện pháp dự phòng chung, một biện pháp rất cần được chú ý là người bệnh sốt xuất huyết điều trị tại nhà cũng cần ngủ màn, mặc quần áo dài tay… để tránh muỗi đốt làm lây truyền bệnh cho người khác.
TRẦN ĐẮC PHU (Cục trưởng Cục Y tế dự phòng, Bộ Y tế)
.jpg)
