
Trong trái tim người cộng sản Trần Phú, luôn bùng cháy ý chí đấu tranh giải phóng dân tộc, giải phóng
Nhân dân.
Tháng 1-1927, đồng chí trở lại Quảng Châu và được lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc cử sang Liên Xô học tại Trường Đại học Phương Đông. Đầu tháng 11-1929, đồng chí nhận chỉ thị của Quốc tế Cộng sản, bí mật về nước hoạt động. Ngày 8-2-1930, đồng chí về Sài Gòn, sau đó sang Hồng Kông và gặp lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc. Người đã giới thiệu đồng chí về tham gia Ban Chấp ủy lâm thời (Ban Chấp hành Trung ương lâm thời). Tháng 4-1930, đồng chí về đến Hải Phòng. Tháng 7-1930, đồng chí Trần Phú được bổ sung vào Ban Chấp ủy lâm thời và được giao nhiệm vụ soạn thảo Luận cương chính trị.
Tháng 10-1930, tại Hương Cảng (Trung Quốc), Hội nghị lần thứ nhất Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã thông qua Luận cương chính trị do đồng chí Trần Phú dự thảo. Luận cương chính trị tháng 10-1930 của Đảng là sản phẩm trí tuệ của tập thể Ban Chấp hành Trung ương, nhưng in đậm dấu ấn cá nhân đồng chí Trần Phú trong vai trò là người trực tiếp soạn thảo. Luận cương đã góp phần quan trọng bổ sung, phát triển đường lối chính trị của Đảng. Hội nghị đã quyết định đổi tên Đảng Cộng sản Việt Nam thành Đảng Cộng sản Đông Dương. Tại hội nghị này, đồng chí Trần Phú được bầu làm Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng khi mới 26 tuổi.
Tổng Bí thư Trần Phú đã chủ trì nhiều cuộc họp của Ban Thường vụ Trung ương và tổ chức thành công Hội nghị Trung ương lần thứ hai họp từ ngày 20 đến 26-3-1931 tại Sài Gòn. Sáng 18-4-1931, tại số nhà 66 phố Champagne (nay là đường Lý Chính Thắng, quận 3, TP Hồ Chí Minh), đồng chí bị địch bắt. Kẻ thù đã biệt giam đồng chí ở Khám Lớn-Sài Gòn. Do bị tra tấn tàn bạo và chế độ lao tù hà khắc, ngày 6-9-1931, đồng chí đã trút hơi thở cuối cùng tại Nhà thương Chợ Quán với lời nhắn bất hủ gửi đến đồng chí, đồng đội: “Hãy giữ vững chí khí chiến đấu”.
Trên cương vị Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng từ tháng 10-1930 đến tháng 9-1931, đồng chí Trần Phú đã cùng Ban Chấp hành Trung ương tập trung lãnh đạo triển khai thực hiện những nghị quyết của Hội nghị Trung ương lần thứ nhất với khối lượng công việc rất lớn và quan trọng; đồng thời, chuẩn bị các văn kiện cho Hội nghị Trung ương lần thứ hai (tháng 3-1931) bàn về nhiệm vụ hiện tại của Đảng, trong đó tập trung vào tăng cường sức mạnh của Đảng về tổ chức. Án nghị quyết của Hội nghị Trung ương lần thứ hai là văn kiện in đậm những đóng góp của đồng chí Trần Phú về lý luận xây dựng Đảng.
Đồng chí Trần Phú đã lãnh đạo, trực tiếp soạn thảo và hoàn thiện các văn kiện, tổ chức thực hiện phát triển các tổ chức đảng, các tổ chức chính trị, đoàn thể nhằm tập hợp, đoàn kết các lực lượng quần chúng. Nhiều văn kiện quan trọng được thông qua liên quan trực tiếp đến công tác tổ chức đảng, công tác dân vận, công tác mặt trận, đặt nền móng cho việc thành lập Hội Phản đế đồng minh Đông Dương và tổ chức Công hội, Nông hội, Thanh niên, Phụ nữ...
Đồng chí Trần Phú cùng Ban Chấp hành Trung ương ra sức xây dựng và củng cố tổ chức đảng các cấp từ Trung ương tới các xứ ủy, tỉnh ủy, huyện ủy và chi bộ cơ sở. Nhờ đó, trong khoảng từ tháng 12-1930 đến tháng 1-1931, các Xứ ủy Nam Kỳ, Trung Kỳ và Bắc Kỳ đã được thành lập và ngày càng củng cố. Dưới sự chỉ đạo của Trung ương và đồng chí Trần Phú, các xứ ủy đã thành lập các ban cán sự (như Ban Thường vụ) và các bộ phận chuyên trách, có hệ thống từ Trung ương đến đảng bộ xứ và địa phương. Vì thế, Đảng đã được củng cố một bước khá vững chắc ngay trong hoàn cảnh bị địch khủng bố khốc liệt.
Dưới sự lãnh đạo của Ban Thường vụ Trung ương do Tổng Bí thư Trần Phú đứng đầu đã làm dấy lên cao trào cách mạng 1930-1931, đỉnh cao là Xô viết Nghệ-Tĩnh. Qua đó, Quốc tế Cộng sản đánh giá cao hoạt động của Đảng ta nên tháng 4-1931, đã quyết định công nhận Đảng Cộng sản Đông Dương là chi bộ độc lập thuộc Quốc tế Cộng sản. Sự công nhận đó có phần đóng góp to lớn của đồng chí Trần Phú trên cương vị là Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng.