TOD không chỉ tập trung phát triển xung quanh các trạm giao thông công cộng mà còn khuyến khích lối sống bền vững, giảm phụ thuộc vào phương tiện cá nhân, tạo dựng cộng đồng đô thị chặt chẽ và hài hòa với môi trường.

Mô hình phát triển đô thị định hướng giao thông công cộng đã trở thành một xu hướng tất yếu trong quy hoạch đô thị hiện đại

Tại Việt Nam, TP.HCM và Hà Nội là hai đô thị trọng điểm, nơi tập trung dân số cao và đang phải đối mặt với những vấn đề phức tạp của đô thị hóa nhanh chóng. Cả hai thành phố đều đang trong giai đoạn triển khai những dự án giao thông công cộng lớn, như hệ thống metro và BRT (Bus Rapid Transit), mang lại cơ hội lý tưởng để ứng dụng mô hình TOD.

Trong khi TP.HCM là trung tâm kinh tế năng động với sự mở rộng mạnh mẽ về phía các vùng ngoại ô, thì Hà Nội lại giữ vai trò là trung tâm hành chính - văn hóa, nơi sự phát triển tập trung chủ yếu tại khu vực nội đô. Sự khác biệt này đặt ra các yêu cầu riêng biệt trong việc áp dụng TOD tại mỗi thành phố. Việc chọn TP.HCM và Hà Nội làm trọng tâm phân tích không chỉ xuất phát từ tầm quan trọng của hai đô thị này đối với cả nước, mà còn từ tiềm năng to lớn mà TOD có thể mang lại cho sự phát triển bền vững, cân bằng giữa kinh tế, xã hội và môi trường.

Kinh nghiệm quốc tế về phát triển TOD

Trên thế giới, mô hình phát triển đô thị định hướng giao thông công cộng đã chứng minh tính hiệu quả và bền vững tại nhiều quốc gia. Những thành công này không chỉ giải quyết vấn đề đô thị hóa mà còn mang lại các giá trị tích cực về kinh tế, xã hội và môi trường. Các quốc gia như Nhật Bản, Singapore và Thụy Điển là những ví dụ điển hình, với cách tiếp cận đa dạng nhưng cùng chung mục tiêu nâng cao chất lượng sống đô thị.

Tại Nhật Bản, thành phố Tokyo là một trong những ví dụ tiêu biểu về sự thành công của TOD. Với mạng lưới tàu điện ngầm dày đặc và hệ thống giao thông công cộng phát triển mạnh mẽ, Tokyo đã xây dựng một môi trường đô thị tích hợp, nơi các khu vực nhà ở, thương mại và không gian công cộng được quy hoạch chặt chẽ xung quanh các ga tàu điện. Những khu vực này không chỉ cung cấp các dịch vụ cần thiết ngay gần nơi cư dân sinh sống, mà còn giảm thiểu nhu cầu sử dụng phương tiện cá nhân. Từ đó, hệ thống TOD của Tokyo giúp giảm ùn tắc giao thông, bảo vệ môi trường và tạo điều kiện cho lối sống tiện nghi, văn minh.

Trong khi đó, Singapore lại nổi bật với cách tiếp cận quy hoạch chặt chẽ, đặc biệt trong việc kết hợp giao thông công cộng với nhà ở giá rẻ. Chính phủ Singapore đã xây dựng các khu dân cư vệ tinh xung quanh các trạm MRT (Mass Rapid Transit) và tích hợp các dịch vụ công cộng như trường học, trung tâm y tế và khu thương mại trong một bán kính dễ dàng tiếp cận. Điều này không chỉ giúp giảm áp lực lên trung tâm thành phố mà còn mang lại cơ hội nhà ở chất lượng với chi phí hợp lý cho các tầng lớp khác nhau trong xã hội. Mô hình của Singapore cho thấy sự quan trọng của việc hoạch định dài hạn và chính sách hỗ trợ mạnh mẽ từ nhà nước để đảm bảo tính bền vững của TOD.

Tại châu Âu, Stockholm, Thụy Điển, đã chứng minh rằng TOD có thể đi đôi với bảo vệ môi trường và thúc đẩy sự cân bằng xã hội. Mô hình của Stockholm không chỉ tập trung vào phát triển các khu đô thị mật độ cao quanh các ga tàu mà còn chú trọng đến việc bảo tồn các không gian xanh và đảm bảo tính đa dạng trong cấu trúc dân cư.

Các khu vực phát triển theo mô hình TOD tại đây được tích hợp hoàn hảo với các tiện ích như công viên, khu vui chơi và hệ thống giao thông thân thiện với người đi bộ và xe đạp. Điều này không chỉ nâng cao chất lượng sống mà còn khuyến khích lối sống bền vững trong cộng đồng.

Bối cảnh phát triển đô thị tại TP.HCM và Hà Nội

TP.HCM và Hà Nội, hai đô thị lớn nhất Việt Nam, đang đối mặt với những vấn đề nghiêm trọng trong phát triển giao thông và quy hoạch đô thị. Ùn tắc giao thông kéo dài đã trở thành hình ảnh quen thuộc vào mỗi giờ cao điểm tại cả hai thành phố, phản ánh tình trạng quá tải hạ tầng trước tốc độ gia tăng phương tiện cá nhân.

Việc sử dụng xe máy và ô tô không kiểm soát đã không chỉ làm trầm trọng thêm tình trạng kẹt xe mà còn gia tăng mức độ ô nhiễm không khí. Nồng độ bụi mịn PM2.5 tại các khu vực này thường xuyên vượt ngưỡng an toàn, gây ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe cộng đồng.

Cùng với đó, áp lực dân số tại các khu vực trung tâm cũng là một thách thức lớn. Quỹ đất hạn chế tại các quận nội thành như Quận 1 và Quận 3 của TP.HCM hay Hoàn Kiếm và Đống Đa của Hà Nội đã đẩy giá bất động sản tăng cao, làm dấy lên những lo ngại về khả năng đáp ứng nhu cầu về nhà ở, dịch vụ công cộng và không gian xanh. Trong bối cảnh đó, cả hai thành phố đã nỗ lực cải thiện bằng cách đầu tư vào hệ thống giao thông công cộng.

Tại TP.HCM, tuyến Metro số 1, Bến Thành - Suối Tiên đã đưa vào hoạt động từ cuối năm 2024. Trong khi đó, Hà Nội đã đi trước một bước với việc vận hành tuyến đường sắt đô thị Cát Linh - Hà Đông. Hệ thống xe buýt nhanh BRT cũng được triển khai như một phần trong nỗ lực giảm tải giao thông cá nhân, dù hiệu quả thực tế vẫn còn nhiều hạn chế. Bên cạnh những vấn đề về giao thông, đặc điểm kinh tế - xã hội cũng tạo nên những khác biệt trong cách tiếp cận quy hoạch đô thị tại TP.HCM và Hà Nội.

Với vị thế là trung tâm kinh tế lớn nhất cả nước, TP.HCM đang chứng kiến sự phát triển nhanh chóng ở các khu vực vùng ven như Bình Dương và Đồng Nai. Những khu đô thị mới và khu công nghiệp tại đây đã trở thành động lực tăng trưởng kinh tế, đồng thời đòi hỏi sự kết nối giao thông hiệu quả hơn với trung tâm thành phố.

Tuyến Metro số 1 Bến Thành - Suối Tiên chính thức vận thành vào ngày 22/12/2024. Ảnh: Văn Mạnh

Trong khi đó, Hà Nội giữ vai trò là thủ đô hành chính, nơi mật độ dân số tập trung cao tại các quận trung tâm. Dù các khu vực ngoại thành như Đông Anh và Gia Lâm đang dần trở thành điểm đến đầu tư, nhưng tình trạng quá tải tại nội đô vẫn đặt ra những thách thức không nhỏ. Trong bối cảnh này, cả hai thành phố đều định hướng phát triển theo mô hình TOD như một giải pháp bền vững để giải quyết các vấn đề đô thị hóa.

Ở Hà Nội, tuyến đường sắt đô thị Cát Linh - Hà Đông đã tạo ra những thay đổi nhất định trong thói quen di chuyển của người dân, trong khi tuyến Nhổn - Ga Hà Nội tiếp tục được triển khai với hy vọng tăng cường khả năng kết nối giữa các khu vực.

Tại TP.HCM, tuyến Metro số 1 không chỉ là dự án giao thông công cộng trọng điểm mà còn được kỳ vọng sẽ kích thích sự phát triển các khu vực xung quanh nhà ga. Các khu vực như Thủ Đức và Quận 9, nay thuộc Thành phố Thủ Đức, đang được quy hoạch để tận dụng lợi thế này. Sự phát triển của mô hình đô thị định hướng giao thông công cộng tại TP.HCM và Hà Nội đang đối mặt với cả những cơ hội thuận lợi và những thách thức đáng kể.

Một trong những thuận lợi rõ ràng nhất là tốc độ đô thị hóa nhanh tại cả hai thành phố này. Với số lượng dân cư gia tăng không ngừng, nhu cầu về giao thông công cộng và quy hoạch đô thị bền vững trở thành ưu tiên hàng đầu. Người dân đang đòi hỏi những giải pháp giao thông hiệu quả hơn để giảm bớt tình trạng ùn tắc và cải thiện chất lượng sống trong môi trường đô thị dày đặc. Mô hình TOD, với khả năng tích hợp nhà ở, thương mại và giao thông công cộng, hoàn toàn phù hợp để đáp ứng những nhu cầu này.

Một trong những rào cản lớn nhất là sự thiếu hụt nguồn lực tài chính. Xây dựng và vận hành hệ thống giao thông công cộng chất lượng cao, đồng thời phát triển các khu đô thị xung quanh, đòi hỏi khoản đầu tư khổng lồ không chỉ từ ngân sách Nhà nước mà còn từ các nguồn lực tư nhân. Việc huy động vốn hiệu quả, đồng thời đảm bảo tính bền vững của các dự án, vẫn là một thách thức đáng kể.

Ngoài ra, sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng trong quy hoạch và thực thi dự án chưa thực sự đồng bộ, dẫn đến tình trạng chậm tiến độ hoặc lãng phí tài nguyên. Thay đổi thói quen di chuyển của người dân cũng là một khó khăn lớn. Với văn hóa sử dụng xe máy và ô tô cá nhân đã ăn sâu, việc khuyến khích người dân chuyển sang sử dụng giao thông công cộng không chỉ cần thời gian mà còn đòi hỏi các chiến lược giáo dục và chính sách phù hợp. Hệ thống giao thông công cộng phải đáp ứng được tiêu chí thuận tiện, an toàn và hiệu quả mới có thể thay đổi thói quen này.

Lợi ích khi TOD phát triển thành công

Khi mô hình phát triển đô thị định hướng giao thông công cộng được triển khai thành công, không chỉ người dân mà cả xã hội, môi trường và nền kinh tế đều được hưởng lợi. Những giá trị này góp phần biến các đô thị lớn như TP.HCM và Hà Nội trở thành các thành phố đáng sống, bền vững và hiệu quả hơn.

Việc phát triển các khu đô thị nén xung quanh các trạm giao thông công cộng giúp người dân tiếp cận dễ dàng với các phương tiện như tàu điện ngầm, xe buýt hoặc xe đạp công cộng. Điều này không chỉ giảm đáng kể thời gian di chuyển trong ngày mà còn cắt giảm chi phí liên quan đến việc sử dụng phương tiện cá nhân như nhiên liệu, bảo dưỡng và đỗ xe. Đối với các gia đình, khoản tiết kiệm này có thể chuyển hóa thành các chi tiêu khác, nâng cao chất lượng cuộc sống.

Hơn nữa, TOD mang đến sự cải thiện đáng kể về chất lượng sống nhờ việc tích hợp các tiện ích công cộng ngay trong các khu vực đô thị. Với các cửa hàng, trường học, cơ sở y tế, công viên và trung tâm giải trí nằm trong bán kính dễ dàng tiếp cận từ nhà ở, người dân không cần di chuyển xa để đáp ứng các nhu cầu hàng ngày.

Sự gần gũi này không chỉ giúp tiết kiệm thời gian mà còn tăng tính kết nối cộng đồng, xây dựng một môi trường xã hội gắn kết và văn minh hơn. TOD đóng vai trò quan trọng trong việc giảm ô nhiễm không khí và tiếng ồn nhờ giảm sự phụ thuộc vào phương tiện cá nhân. Khi người dân chuyển sang sử dụng giao thông công cộng, lượng khí thải từ xe máy và ô tô giảm mạnh, góp phần cải thiện chất lượng không khí trong thành phố. Đồng thời, tiếng ồn giao thông - một trong những nguyên nhân gây căng thẳng và ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần cũng được giảm thiểu đáng kể.

Ngoài ra, TOD khuyến khích việc bảo tồn không gian xanh bằng cách tối ưu hóa sử dụng đất. Các khu đô thị nén giúp hạn chế sự lan rộng của đô thị ra các vùng ngoại ô, giữ lại những khu vực tự nhiên quan trọng. Mô hình này cũng thúc đẩy sử dụng năng lượng hiệu quả, từ việc thiết kế các tòa nhà tiết kiệm năng lượng đến việc sử dụng giao thông công cộng và các phương tiện phi cơ giới. Những yếu tố này góp phần xây dựng một thành phố không chỉ hiện đại mà còn thân thiện với môi trường.

Nhiều khu đô thị mọc lên dọc theo tuyến Metro Bến Thành - Suối Tiên. Ảnh: Văn Mạnh

Về mặt kinh tế, TOD thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế khu vực thông qua việc phát triển các trung tâm đô thị xung quanh các trạm giao thông công cộng. Sự tập trung của các hoạt động thương mại, dịch vụ và văn phòng tại những khu vực này không chỉ tạo cơ hội kinh doanh mà còn thu hút đầu tư từ trong và ngoài nước. Các doanh nghiệp được hưởng lợi từ sự tăng trưởng này, đồng thời tạo ra nhiều việc làm mới, đóng góp vào sự phát triển kinh tế bền vững.

Một lợi ích khác không thể bỏ qua là tăng giá trị bất động sản tại các khu vực TOD. Sự gần gũi với giao thông công cộng, cùng với việc tích hợp các tiện ích, khiến các bất động sản ở đây trở nên hấp dẫn hơn. Điều này mang lại lợi ích cho cả nhà đầu tư và chính quyền địa phương thông qua việc tăng nguồn thu từ thuế. Đồng thời, các dự án bất động sản liên quan đến TOD cũng tạo điều kiện cho sự đổi mới trong thiết kế đô thị, từ đó nâng cao giá trị văn hóa và thẩm mỹ của thành phố.

Các giải pháp phát triển TOD cho TP.HCM và Hà Nội

Để thúc đẩy TOD tại TP.HCM và Hà Nội, cần một chiến lược toàn diện và đồng bộ, từ quy hoạch đô thị, chính sách hỗ trợ đến thu hút hợp tác và đầu tư. Đây là những yếu tố then chốt giúp hai thành phố lớn nhất Việt Nam vượt qua thách thức, khai thác tiềm năng và xây dựng các đô thị bền vững. Quy hoạch đô thị đồng bộ và tối ưu: Quy hoạch là bước đi đầu tiên và cốt lõi trong quá trình phát triển TOD. Một chiến lược quy hoạch tổng thể cần được thiết lập, tập trung vào việc tối ưu hóa không gian xung quanh các ga giao thông công cộng.

Cụ thể, các khu vực này nên được quy hoạch để trở thành trung tâm đa chức năng, nơi tích hợp giữa nhà ở, thương mại, văn phòng và các dịch vụ công cộng. Điều này không chỉ giúp tối ưu hóa sử dụng đất mà còn giảm thiểu nhu cầu di chuyển xa, tạo sự thuận tiện tối đa cho người dân. Việc xây dựng các khu đô thị nén với mật độ dân cư cao quanh các ga giao thông là một ưu tiên quan trọng. Các khu đô thị này cần được thiết kế với sự tập trung vào giao thông phi cơ giới như đi bộ và xe đạp, đồng thời tận dụng các không gian công cộng để nâng cao chất lượng sống. Quy hoạch nén không chỉ giúp giảm chi phí phát triển hạ tầng mà còn tạo điều kiện để giao thông công cộng phát huy tối đa hiệu quả.

Chính sách hỗ trợ từ chính quyền: Chính sách đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy các dự án TOD. Chính phủ cần đưa ra các ưu đãi thuế để khuyến khích các nhà đầu tư và doanh nghiệp tham gia phát triển bất động sản phù hợp với mô hình này. Những chính sách này có thể bao gồm giảm thuế đất, ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp hoặc miễn giảm phí cấp phép xây dựng đối với các dự án bất động sản quanh các trạm giao thông công cộng.

Ngoài ra, cần có sự hỗ trợ tài chính từ Chính phủ để đảm bảo tính khả thi của các dự án lớn liên quan đến TOD. Cơ chế hợp tác công tư (PPP) là một giải pháp khả thi, cho phép Nhà nước và khu vực tư nhân cùng chia sẻ trách nhiệm và lợi ích trong việc phát triển hạ tầng giao thông và đô thị. Điều này không chỉ giúp giảm gánh nặng tài chính cho ngân sách Nhà nước mà còn tận dụng được sự sáng tạo và hiệu quả quản lý của khu vực tư nhân.

Hợp tác và đầu tư để phát triển bền vững: Thu hút doanh nghiệp tham gia phát triển hạ tầng và bất động sản quanh các khu vực TOD là yếu tố không thể thiếu. Các doanh nghiệp bất động sản có thể đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng các khu đô thị hiện đại, tích hợp nhiều chức năng và thân thiện với môi trường. Đồng thời, cần khuyến khích sự tham gia của các doanh nghiệp trong việc đầu tư vào các tiện ích công cộng như trường học, bệnh viện và khu vực xanh. Hợp tác quốc tế cũng là một giải pháp quan trọng để học hỏi kinh nghiệm và nhận được sự hỗ trợ kỹ thuật từ các quốc gia đã thành công với mô hình TOD. Những bài học từ Nhật Bản, Singapore hay Thụy Điển có thể giúp Việt Nam tránh được những sai lầm trong quá trình thực hiện. Hơn nữa, các khoản tài trợ hoặc đầu tư từ các tổ chức quốc tế cũng sẽ là nguồn lực quan trọng để triển khai các dự án TOD một cách bền vững.

Thay lời kết

Mô hình TOD không chỉ là một giải pháp cho những thách thức mà TP.HCM và Hà Nội đang đối mặt mà còn là chìa khóa để hướng đến tương lai phát triển bền vững. Với khả năng giảm tải áp lực giao thông, nâng cao chất lượng sống, bảo vệ môi trường và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, TOD thể hiện vai trò quan trọng trong việc định hình lại cấu trúc đô thị của hai thành phố lớn nhất Việt Nam. Đây không chỉ là một xu hướng toàn cầu mà còn là một chiến lược cần thiết để xây dựng các đô thị đáng sống, thích ứng với tốc độ đô thị hóa nhanh chóng và yêu cầu ngày càng cao từ xã hội.

Tuy nhiên, để hiện thực hóa mô hình TOD, sự hợp tác giữa chính quyền, doanh nghiệp và người dân là yếu tố cốt lõi. Chính quyền cần đóng vai trò dẫn dắt thông qua việc quy hoạch rõ ràng và chính sách hỗ trợ mạnh mẽ, tạo điều kiện để doanh nghiệp tham gia vào quá trình phát triển hạ tầng và bất động sản. Đồng thời, sự đồng thuận và thay đổi thói quen của người dân sẽ là động lực giúp mô hình này thành công. Việc kết nối hiệu quả giữa các bên không chỉ đảm bảo sự triển khai đúng hướng mà còn mở ra những cơ hội phát triển toàn diện và bền vững cho cộng đồng.

Phương Linh